Van abstract en vrij idee naar beschermde concrete uitwerking
Iedereen mag op zijn eigen manier invulling geven aan een idee, concept, thema of stijl. Wat niet mag is andermans concrete uitwerking daarvan overnemen. Deze uitwerking is beschermd door het auteursrecht, aangenomen dat er sprake is van een creatieve, persoonlijke uitwerking. Wat door technische of andere randvoorwaarden wordt voorgeschreven, is niet beschermd.
Auteursrecht beschermt de vorm, de uitwerking waarin een idee, plot of wat dan ook gegoten is. Je mag geen concrete elementen uit die vorm of uitwerking overnemen. Wel mag je het idee, plot of concept overnemen en op je eigen manier uitwerken. Ook zakelijke feiten uit het origineel, en zelfs de stijl van de maker van het origineel, mag je hergebruiken. Maar bijvoorbeeld een vervolg op een bestaand boek schrijven, mag niet.
Inhoudsopgave
- Eigen karakter
- Feiten en gegevens
- Volgen van een stijl
- Technische randvoorwaarden
- Slaafse nabootsing
Eigen karakter
De belangrijkste toets in het auteursrecht is of een werk een "eigen karakter" heeft. Andermans werk nadoen of navertellen heeft geen eigen karakter, dat is gewoon nabootsing in andere woorden. Je moet je eigen invulling geven aan datgene wat je uit andermans werk haalt.
Invulling van een thema
Bijna elke tekst, foto, film of ander werk is wel gebaseerd op een bepaald thema, een algemeen concept. Dat is geen enkel probleem: thema's, concepten en algemene ideeën zijn niet beschermd. Iedereen mag op zijn eigen manier invulling geven aan dat thema of concept. Er zijn nu bijvoorbeeld tientallen boeken over hoe je moet pokeren. Al die boeken lijken op elkaar, maar dat komt door de spelregels van poker. Je moet tenslotte uitleggen welke kaarten hoe veel waard zijn, hoe een ronde gaat, hoe het zit met inzetten, bluffen enzovoorts. De structuur en opzet is dus min of meer gegeven. Iedereen doet het zo, dus als jij het ook zo doet, is het geen inbreuk.
Vandaar dat de Hoge Raad in het arrest Heertje/Hollebrand oordeelde dat twee sterk gelijkende handboeken economie geen inbreuk opleverden. Een lesboek over economie voor 4VWO moet nu eenmaal bepaalde stof in een bepaalde volgorde bespreken, en de onderwerpen heten nu eenmaal zoals ze heten. Zou de ene auteur echter alinea's letterlijk hebben overgeschreven van de ander, dan was dat wel inbreuk zijn geweest. Op dat niveau is er tenslotte nog wel ruimte voor een auteur om zijn eigen tekst te schrijven.
Meer ruimte
Bij een roman is de auteur veel minder gebonden aan extern opgelegde regels. Daar zal dus sneller aangenomen worden dat sprake is van inbreuk. Je kunt tenslotte je eigen detective met zijn eigen eigenaardigheden opvoeren. Er is geen reden dat jouw detective exact dezelfde gewoontes heeft als Hercule Poirot. Laat staan dat je een boek mag schrijven over een tovenaarsleerlinge die toevallig precies dezelfde avonturen op exact hetzelfde soort toverschool beleeft als Harry Potter.
Ook weegt vaak mee in hoeverre iemands uitwerking lijkt 'aan te leunen' bij de populariteit van het origineel. Een zelf geschreven boek over de wereld van Harry Potter zal snel inbreuk zijn, terwijl een boek over heksen en tovenaars in het algemeen dat niet is. Dat laatste boek noemt misschien ook het soort tovenaars uit de HP-boeken, maar gaat daar niet alleen over en wekt ook nergens de indruk iets te maken te hebben met HP.
Een uitzondering hier is de parodie. Bij een parodie mag je concrete elementen overnemen om de parodie herkenbaar te maken.
Beperkte ruimte
Bij foto's of film is de ruimte voor eigen uitwerking beperkter. Zeker bij nieuws zijn er vaak niet zo veel manieren om het onderwerp in beeld te brengen. Het Paleis op de Dam is maar vanaf één kant meteen herkenbaar, en bij voetbalwedstrijden zitten alle fotografen achter het doel. Al die foto's zullen dus sterk op elkaar lijken. Toch is er dan meestal nog wel enige ruimte voor iedere fotograaf om zijn of haar eigen invulling te geven. Gaat de doelpaal er net wel of net niet op, hoe kantelt hij de camera en waar stelt hij op scherp?
Een twijfelgeval zijn fotografische reproducties die een origineel proberen getrouw weer te geven. Een 'technisch perfecte' foto die een schilderij zo getrouw mogelijk weergeeft, is niet altijd beschermd. Een schilderij op de scanner leggen vereist geen creativiteit. Als de fotograaf echter een eigen keuze maakt om het schilderij zo mooi mogelijk over te laten komen op de foto, dan kan er wel sprake zijn van een beschermd werk.
Terug te vinden in het werk
Wel moet die invulling uit het werk blijken. In een arrest van het Gerechtshof Leeuwarden betoogde de eiser dat hij had "aangegeven van welke afstand en uit welke hoek gefotografeerd moest worden". Dat bleek volgens het Hof echter niet uit de foto's, en daarom werden die foto's geen beschermde werken geacht.
Feiten en gegevens
Feiten en gegevens zijn vrij. Auteursrecht beschermt alleen de manier waarop deze worden gepresenteerd.
Veel werken bevatten bepaalde algemene ideeën en feiten. Die zijn niet beschermd door het auteursrecht, en mogen dus vrijelijk worden overgenomen. Ook conclusies, redeneringen, theorieën en andere zakelijke, technische of functionele zaken zijn als zodanig niet beschermd. De theorie achter bijvoorbeeld rationeel-emotieve therapie (RET) mag iedereen navertellen. Wat natuurlijk niet mag, is andermans uitleg letterlijk (of parafraserend) overnemen.
Let wel: zo'n tekst kan nog steeds plagiaat zijn. Het navertellen van een wetenschappelijke theorie, het volgen van andermans methodiek of het presenteren van andermans onderzoek mag van de auteurswet, maar is in academische kringen een doodzonde. Bronvermelding is cruciaal, ook als je eigen bewoordingen gebruikt en het gebruikte materiaal laat volgen door je eigen uitbreiding. De enige uitzondering is dat de feiten zo algemeen bekend zijn dat daar geen specifieke bron meer voor hoeft te worden genoemd.
Ook kan een databank met feiten beschermd zijn. Overnemen van een substantieel deel van die databank is dan verboden. Hieronder valt bijvoorbeeld het overnemen van het Groene Boekje om je eigen woordenlijst te maken.
Volgen van een stijl
Het volgen van een stijl, genre of mode is geen inbreuk op het auteursrecht. Iemands specifieke uitwerking nabootsen is daarentegen wel inbreuk.
Kunst en letteren kennen bepaalde stijlen. Denk aan de Gotiek in de architectuur, Louis XVI meubilair, kleding in Italiaanse stijl of de detectiveroman en historische fictie in de literatuur. Zulke stijlen en genres hebben bepaalde specifieke kenmerken. Een detectiveroman heeft nu eenmaal een morsige detective en een hoogblonde tegenspeelster nodig. Iedereen mag zo'n stijl volgen en de daarin gebruikelijke kenmerken gebruiken. Het volgen van een stijl, genre of mode is geen inbreuk op het auteursrecht, bepaalde de Hoge Raad in het standaardarrest Decaux/Mediamax, en ook al eerder in Van Gelder/Van Rijn.
Een schrijver, fotograaf of andere kunstenaar kan echter binnen een stijl zijn eigen unieke uitwerking verzinnen. Die uitwerking is dan beschermd door het auteursrecht, en mag niet zomaar worden overgenomen. De detective Hercule Poirot van Agatha Christie is een beschermde uitwerking in het genre van de detectiveroman. Dit geldt ook bij meubels en kunst. Een "Rietveld-stoel" maken is meestal geen algemene stijl volgen, maar een kopie maken van de Rood-blauwe stoel van Gerrit Rietveld.
Technische randvoorwaarden
Door de techniek gedicteerde aspecten vallen niet onder het auteursrecht.
Zeker bij industrieel ontwerp speelt de techniek een belangrijke rol. Een stoel moet een zitvlak hebben, een armatuur een fitting voor een spaarlamp en een televisie een LCD-scherm van de juiste omvang. Dergelijke aspecten zijn als zodanig geen eigen keuze van de ontwerper, en kunnen dus niet onder diens auteursrecht vallen. De rechter zal kijken welke eigen invulling de maker van de stoel, lamp of televisie heeft gegeven aan de technische eisen. Die eigen invulling is dan beschermd.
Er moet natuurlijk wel ruimte zijn voor eigen invulling. In deze zaak over namaak van verlichtingsarmaturen vond het Gerechtshof het armatuur qua uiterlijk zo zeer resultaat van een keuze die door technische uitgangspunten beperkt is, dat deze niet beschermd kon worden. In een zaak over wijnkisten werd de vormgeving van die kisten "in overwegende mate ingegeven door het technisch effect ervan en niet door de persoonlijke invulling van de maker" geacht en daarom ook niet beschermd.
Een technisch ontwerp, of specifieke onderdelen daarvan, kan natuurlijk wel beschermd zijn door een octrooi. Octrooien beschermen nieuwe, niet-triviale aspecten van een product.
Slaafse nabootsing
Namaak of nabootsing van een product dat niet beschermd is, is in principe toegestaan. Wel is er dan nog het verbod op slaafse nabootsing: de nabootser moet alles doen wat redelijkerwijs mogelijk is om verwarring te voorkomen.
Iedereen mag op de markt brengen wat hij wil, behalve als dat inbreuk maakt op een recht van een ander. Is het octrooi verlopen, wordt het merk niet langer gebruikt of zit er geen auteursrecht meer op het werk, dan mag iedereen er vrijelijk gebruik van maken. Iedereen mag de verhalen van Sherlock Holmes uitgeven, want het auteursrecht daarop is verlopen. En zodra het octrooi op een bepaald medicijn is vervallen, zijn er geheel legaal tientallen generieke varianten te krijgen. Of wat te denken van op LEGO passende steentjes?
Dat principe van vrije nabootsing kan echter leiden tot verwarring in de markt. En daar zit dus de grens, die in de rechtspraak het verbod op slaafse nabootsing is genoemd. Wanneer door nabootsing verwarring bij het publiek te duchten valt, heeft de nabootsende concurrent de plicht om alles te doen wat redelijkerwijs mogelijk is om verwarring te voorkomen. De Sherlock Holmes-heruitgave moet dus een andere cover krijgen dan die van andere uitgevers. Een medicijn zou een andere vorm pil en natuurlijk een ander soort doosje kunnen krijgen.
Die verwarring is met name te vinden in het feit dat het nagebootste product op de markt wat vormgeving betreft "haar eigen plaats inneemt". De aspecten die daaraan bijdragen, mogen niet zomaar worden overgenomen. Ook niet als die aspecten niet onder het auteursrecht vallen. Maar de Hoge Raad trekt wel een grens bij het nabootsen van stijlen of stijlkenmerken. Dat mag altijd, omdat abstracties zoals stijlen vrij behoren te zijn.
