Octrooi op e-commerce

Een octrooi (ook wel patent genoemd) is het exclusieve recht om een uitvinding te mogen maken, gebruiken of verkopen in een bepaald land. Een uitvinding is meestal een product of een werkwijze voor het maken van een product, alhoewel ook bijvoorbeeld werkwijzen voor signaalbewerking octrooieerbaar zijn.

In elk geval gaat het om technische zaken. Puur geestelijke inspanningen, zoals een leersysteem of een manier om iets te verkopen, komen niet voor octrooibescherming in aanmerking, hoe inventief zij ook mogen zijn. Octrooi op computersystemen en software is echter wel mogelijk. Omdat e-commerce voor een groot deel neerkomt op zakendoen middels computersystemen en software, heeft de opkomst van e-commerce geleid tot een grote toename van het aantal octrooien op werkwijzen voor het zakendoen die per computer worden gerealiseerd.

Wat is een octrooi?

Kort gezegd is een octrooi een wettelijk monopolie op een uitvinding. Dat wil zeggen dat de houder van een octrooi iedereen in het land waar het octrooi geldt kan verbieden die uitvinding na te maken, te verkopen of in te voeren, zelfs als die ander de uitvinding geheel onafhankelijk zelf ook gedaan heeft. Het octrooi geldt voor twintig jaar, daarna is de techniek vrij te gebruiken voor iedereen. Het idee hier achter is dat uitvinders zo gestimuleerd worden octrooi aan te vragen. Door het monopolie kunnen zij hun uitvinding twintig jaar lang te gelde maken (hun beloning voor het onthullen van de uitvinding), en daarna kan de maatschappij vrijelijk profiteren van de uitvinding.

Historisch gezien was het alleen mogelijk om octrooi te krijgen op technische uitvindingen, zoals gloeilampen, scheerapparaten, medicijnen enzovoorts. Nieuwe financiële technieken of manieren om dingen te verkopen waren vaak expliciet uitgesloten in octrooiwetten. Dit gold oorspronkelijk ook voor software, maar door de snelle groei van de software-industrie en de toenemende behoefte aan bescherming van software-gerelateerde uitvindingen, werd het ongeveer tien jaar geleden in de meeste landen mogelijk om octrooi op software te krijgen (zie ook Octrooien op software).

E-commerce systemen

In het begin ging het vaak nog om "echte" uitvindingen die toevallig in software werden gerealiseerd. Denk hierbij aan technieken om een televisie signaal te verbeteren alvorens het op het scherm te tonen, een snellere aansturing voor een harde schijf of het bewaken van de integriteit van gegevens in een databank. Alhoewel er regelmatig discussies zijn over de mate van inventiviteit die vereist is voordat een software-uitvinding octrooieerbaar is, lijken de meeste octrooi raden het erover eens te zijn dat in beginsel uitvindingen in software octrooieerbaar zijn, mits er sprake is van een technisch systeem of een technische verbetering.

In de tweede helft van de jaren negentig groeide de belangstelling voor het Internet, en dan met name op het gebied van e-commerce (elektronisch zakendoen). Aan het verkopen van producten of het leveren van diensten via Internet kleven nogal wat haken en ogen, en er werden dan ook vele nieuwe technieken, protocollen en systemen ontwikkeld om dit mogelijk te maken. Onder andere werden systemen als Secure Sockets Layer (SSL) geïntroduceerd om veilig klantengegevens te kunnen versturen, of werd een protocol voor "cookies" gedefinieerd om elektronische winkelwagentjes mogelijk te maken.

Een aantal mensen redeneerde toen, als het mogelijk is om octrooi te krijgen op een nieuwe kassa of een streepjescode-lezer, waarom dan niet op een computersysteem dat verkopen op afstand mogelijk maakt? Toen de eerste octrooiaanvragen op dit gebied zonder protest werden geaccepteerd door de Amerikaanse Octrooiraad, besloten steeds meer mensen hun nieuwe vindingen op het gebied van e-commerce te octrooieren.

State Street Bank

De juridische waarde van dergelijke octrooien leek twijfelachtig, nu ook het Amerikaanse octrooirecht bepaalde dat werkwijzen voor het zakendoen niet octrooieerbaar waren. In 1998 bepaalde het Amerikaanse Hof van Beroep (de "Court of Appeals for the Federal Circuit") dat deze uitzondering niet langer stand kon houden. In deze "State Street Bank" uitspraak ging het om een techniek om de waarde van een sterk fluctuerende aandelenportefeuille te berekenen per computer. Het Hof vond dat alles wat door mensen gemaakt kan worden, en dat een nuttig, concreet en tastbaar resultaat oplevert, in Amerika voor octrooi in aanmerking komt. En het genereren van monetaire inkomsten, of het bepalen van de geldswaarde van iets, geldt als een dergelijk concreet en tastbaar resultaat.

Deze uitspraak leidde uiteraard tot een sterke toename van het aantal octrooiaanvragen voor nieuwe e-commerce technieken, maar ook voor pure zakelijke technieken zonder gebruikmaking van computers. Het aantal aanvragen in de VS in dit gebied steeg van zo'n 700 in 1996 naar dik 7.500 in 2000, en naar schatting zo'n 12.000 in 2001!

Een van de bekendste octrooien op een e-commerce techniek is het one-click octrooi van Amazon.com (voor de liefhebbers: US 5,960,411). Hierbij werd op een slimme manier gebruikgemaakt van cookies en de gegevens uit de klantendatabase om een klant in staat te stellen met één druk op de knop een boek te bestellen. Nadat het octrooi verleend was, bleek concurrent Barnes and Noble een vergelijkbaar systeem te hebben geïmplementeerd. Door middel van een rechtszaak slaagde Amazon.com er in om Barnes and Noble het gebruik deze techniek net voor de maand december te verbieden. Dit heeft grote invloed gehad op de omzet uit de kerstinkopen voor beide firma's.

Eveneens een bekend e-commerce octrooi betreft de "noem je eigen prijs" verkooptechniek van Priceline (US 5,797,127). Hierbij kunnen mensen die een goedkoop vliegticket willen hebben, op de website van Priceline aangeven tegen welke prijs ze willen vliegen. Priceline zoekt dan een maatschappij die bereid is om die persoon voor minder dan dat bedrag te vervoeren, regelt een ticket en steekt het verschil in eigen zak. Een rechtszaak met concurrent Expedia (een spin-off van Microsoft) werd uiteindelijk buiten de rechtszaal voor een onbekend bedrag geschikt.

E-commerce in Europa

Omdat veel firma's zich bij het aanvragen van octrooi niet beperken tot één land, had deze toename van het aantal aanvragen in de VS ook effect in andere landen, met name bij het Europees Octrooibureau. Alhoewel men hier in eerste instantie geen bezwaar leek te hebben op octrooi voor systemen ter ondersteuning van e-commerce, is vrij recentelijk besloten dat dit toch alleen toegestaan wordt als er sprake is van een technische innovatie. Een baanbrekende verkooptechniek die met standaard hard- en/of software wordt geïmplementeerd is dus niet octrooieerbaar.

Door deze beslissing is het aantal in Europa ingediende aanvragen sterk afgenomen. Dit betekent niet automatisch dat iedereen vrij is om in Amerika geoctrooieerde technieken zomaar toe te passen bij Europese websites. Wanneer namelijk een Amerikaanse klant vanuit de VS verbinding legt met een web server in Europa, en zo van de techniek gebruikmaakt, kan men redeneren dat de uitvinding dan althans gedeeltelijk in de Verenigde Staten wordt toegepast. De Europese firma loopt dan het risico in de VS rechtszaak tegen zich aangespannen te krijgen.

Zowel in Japan als bij het Europese Octrooibureau zijn overigens de octrooiaanvragen van Amazon.com (op het one-click systeem) als van Priceline (op hun "noem je eigen prijs" techniek voor het verkopen van vliegtickets) afgewezen omdat ze voor de hand lagen voor de gemiddelde vakman. En de betreffende octrooien liggen ook in de VS onder vuur als zijnde te triviaal.

Conclusie

Meer nog dan octrooien op software-gerelateerde uitvindingen zijn octrooien op werkwijzen voor het zakendoen onderwerp van discussie. Traditioneel gezien is het octrooisysteem voorbehouden aan technische innovatie, en voor veel mensen is het niet acceptabel dat een niet-technische uitvinding octrooieerbaar wordt enkel en alleen omdat hij per computer worden uitgevoerd. Daartegenover staat het feit dat e-commerce unieke nieuwe mogelijkheden schept, waar grote investeringen voor nodig zijn, die zonder de bescherming van een octrooi moeilijk terug te verdienen zijn.