Ius mentis Homepage | Categorieën | Lijst A-Z | Willekeurig artikel | Herpubliceren? | Over deze site | Blog | Contact
 

Fair use: de billijke uitzondering in het auteursrecht

Fair use is een Amerikaans concept. Kort gezegd komt het erop neer dat een gebruik van een werk geen inbreuk is als dat "fair" oftewel billijk is, zeg maar dat de rechthebbende eigenlijk niet behoort hierover te kunnen klagen. Het concept is in de rechtspraak ontwikkeld en op zeker moment expliciet vastgelegd in de wet. Er zijn vier factoren waarmee een belangenafweging wordt gedaan, waarbij onder meer het al dan niet commercie karakter van je gebruik en de mate van letterlijk of transformerend gebruik wordt betrokken.

In het Europees auteursrecht bestaat fair use niet. Op grond van het Europese auteursrecht is het alleen toegestaan om beperkte en specifieke uitzonderingen in de auteurswet op te nemen. De laatste jaren gaan er -vooral rond internet- steeds meer stemmen op om fair use ook in Europa in de auteurswet op te nemen. Dit zal echter niet eenvoudig kunnen.

Inhoudsopgave

Fair use in de Verenigde Staten

In het Amerikaans auteursrecht wordt aan de hand van vier factoren gemeten of bepaald gebruik van een werk "fair" oftewel billijk is. Dit is een open toetsing, elk argument en elke situatie kan in principe worden onderworpen aan deze toets. Maar uiteraard is elke analyse vatbaar voor discussie.

Eerlijk gebruik

Het Amerikaanse auteursrecht hanteert als uitzondering op het auteursrecht het concept van "fair use". Kort gezegd mag elk werk gebruikt worden mits dat gebruik maar "eerlijk" (billijk) naar de rechthebbende toe is. Titel 17, sectie 107 van de US Code (de Amerikaanse auteurswet) geeft toestemming voor het gebruik van een auteursrechtelijk beschermd werk bij het bekritiseren of verslag doen van het werk, of in onderwijs of wetenschappelijk onderzoek. De toestemming van de auteur is niet vereist.

De factoren voor "fair use"

Om een gebruik als "fair" te laten kwalificeren, moet een analyse worden gemaakt van de volgende factoren:

  1. Het doel en karakter van het gebruik, inclusief de vraag of het gebruik commercieel is of educatief en non-profit;
  2. De aard van het beschermde werk;
  3. De omvang en de scope van het overgenomen deel in verhouding tot het beschermde werk als geheel; en
  4. Het effect van het gebruik op de potenti?le markt voor of waarde van het beschermde werk.

Het moge duidelijk zijn dat deze analyse in de praktijk bijzonder lastig kan zijn. De interpretatie van deze vier factoren wordt bepaald door eerdere rechtspraak in vergelijkbare gevallen. Alleen afgaan op de omschrijving uit de wet is dus niet voldoende.

Voorbeelden van fair use

In Amerika zijn onder meer het opnemen van televisieprogramma's door consumenten en het tonen van thumbnails door zoekmachines als fair use aangemerkt Ook het parodiëren van een werk wordt in de VS via fair use beoordeeld; men kent geen apart recht van parodie zoals wij. Het maken van een encyclopedie over het Harry Potter-universum was dan weer geen fair use.

Fair use in Nederland

In Nederland bestaat fair use niet. Op grond van het Europese auteursrecht is het alleen toegestaan om beperkte en specifieke uitzonderingen in de auteurswet op te nemen.

Expliciete uitzondering

In Europa geldt dat auteursrecht over le vormen van verveelvoudiging en openbaarmaking gaat, tenzij er een expliciete uitzondering in de wet aan te wijzen is die zegt van niet. De Auteursrecht-richtlijn zegt expliciet

Deze richtlijn bevat een uitputtende opsomming van de beperkingen en restricties op het reproductierecht en het recht van mededeling aan het publiek.

en voor het geval iemand toch nog eens zo’n beperking of restrictie gebruikt op een manier waar een rechthebbende van gaat huilen, is er de driestappentoets waarmee de beperking afgeschoten kan worden. Waar vroeger nog de Hoge Raad een gaatje openliet voor zelfbedachte uitzonderingen wanneer “de behoefte aan de desbetreffende begrenzing door de wetgever niet is onderkend en zij past in het stelsel van de wet”, kunnen we dat nu -met dank aan Europa- eigenlijk wel vergeten.

Specifieke uitzonderingen

Wie dus een werk van een ander wil gebruiken zonder toestemming, moet op zoek naar een specifieke uitzondering. De bekendste uitzonderingen zijn citaatrecht, het recht van parodie en de persexceptie. Ook zijn er uitzonderingen voor een "toevallig gebruik van ondergeschikte betekenis", voor het fotograferen van kunst in het openbaar en voor het tonen van foto's van schilderijen die te koop staan. Maar wie in andere situaties een werk wil gebruiken, zal héél hard moeten zoeken naar een wettelijke toestemming.

De keuze: fair use of niet?

De laatste jaren gaan er -vooral rond internet- steeds meer stemmen op om fair use ook in Europa in de auteurswet op te nemen. Het huidige systeem met beperkte uitzonderingen wordt als te beklemmend gezien. Dit zal echter niet eenvoudig worden.

Invoeren van fair use

Fair use is een keuze van de wetgever. Artikel 10 van de Berner Conventie bepaalt dat een land vrij is om "fair use" van een werk toe te staan of niet. In de Berner Conventie wordt fair use gedefinieerd als "het gebruik, voorzover gerechtvaardigd door het doel daarvan, van beschermde werken als illustratie in publicaties, uitzendingen of audiovisuele opnames voor leren, mits dergelijk gebruik als eerlijk (fair) aan te merken is."

Het Europese auteursrecht is op hoog niveau dichtgetimmerd. Een Europees land mag niet in zijn eentje fair use invoeren. Dit vereist aanpassing van de Europese richtlijnen die auteursrecht hebben gedefinieerd. Dat kan dus wel, maar de Europese Commissie moet besluiten dat zij dit wil én het Europees Parlement en de Raad van Ministers meekrijgen. Dat is bepaald niet eenvoudig.

Voordelen en nadelen

Het voordeel van het Amerikaanse systeem is dat je veel flexibeler kunt zijn. Wanneer een nieuwe technologie langskomt, kan de rechter bepalen dat het eigenlijk fair is dat er op deze manier gebruik van werken gemaakt wordt. Als bij ons zoiets gebeurt, dan moet de wet worden aangepast en dat duurt jen. In de tussentijd is de technologie eigenlijk illegaal. Vanwege een beroep op fair use wist Sony in de VS dan ook de videorecorder legaal te krijgen. De Supreme Court vond timeshiften een billijke vorm van gebruik van films en televisieprogramma.s.

Het grote nadeel is echter dat het tot onzekerheid leidt. In het sue-happy Amerika zie je dan ook dat in de praktijk er lang niet zo vaak op fair use wordt gerekend als je wellicht zou denken. Wie wel eens Discovery Channel of MTV kijkt, heeft ongetwijfeld de afgeblokte petjes of shirts gezien: daar staan auteursrechtelijk beschermde werken op, en die rechten zijn niet gecleard dus ze mogen niet worden getoond. Dat het tonen van een werk op een shirt wellicht fair use is, zou kunnen maar het zóu ook kunnen dat er wordt gesued en dat de rechter het dan niet fair noemt.

Bij ons zijn rechtszaken iets goedkoper, en bovendien ook een stuk sneller klaar. Dus als onze rechter een mogelijkheid krijgt een eerlijke afweging van de belangen te maken, dan lijkt fair use een prima systeem bij ons. Maar die belangenafweging moet dan wel in de wet worden verankerd. En reken maar dat er de eerste paar jaren flink geprocedeerd zal worden om die grenzen helder te krijgen.

Gerelateerde artikelen

Gespecialiseerd advies nodig?

Heeft u na het lezen van dit artikel nog vragen, of zit u met een juridisch probleem waar u advies over wilt? Neem dan contact op met ICT-jurist Arnoud Engelfriet, auteur van dit artikel.

© Arnoud Engelfriet. Dit werk mag vrij worden verspreid en gepubliceerd zoals bepaald in de licentievoorwaarden.

Laatste wijziging:
6 november 2018